Robert P. Maloney, CM
Một khái niệm đơn giản là trung tâm của một ý tưởng lớn
Nhiều người làm việc giữa những người nghèo nói về việc sử dụng một cụm từ thể hiện mục đích chính của công việc của họ: Thay Đổi Hệ Thống. Ý tưởng mạnh mẽ này đã thu hút sự chú ý và trí tưởng tượng của các nhà lãnh đạo của Gia đình Vinh Sơn. Tại sao? Một cách để xem xét câu hỏi đó là suy nghĩ về khái niệm hệ thống.
Nơi để bắt đầu là với nhận thức chung của chúng ta, với những gì bạn và tôi đã biết về một hệ thống rất phức tạp: cơ thể của chính chúng ta. Ví dụ, hãy xem xét ảnh hưởng của việc gãy xương. Nếu tôi bị gãy mắt cá chân, tôi rất đau. Cái đau của tôi ảnh hưởng đến niềm vui và tâm trạng chung của tôi. Điều đó ảnh hưởng đến cách tôi tương quan với những người khác. Mắt cá chân bị gãy cũng làm biến dạng cách tôi đi lại. Khi tôi tập tễnh, hông hoặc lưng có thể bắt đầu làm phiền tôi. Mắt cá chân đau nhói và lưng đau nhức có thể là dấu hiệu nhanh chóng dẫn đến đau đầu hoặc khó chịu. Công việc của tôi, học tập và tương tác của tôi với mọi người – tất cả những điều này có thể bắt đầu cảm thấy đau đớn khi bị gãy mắt cá chân.
Nhưng khi mắt cá chân của tôi lành lại, tôi bớt đau hơn. Tôi bắt đầu đi bộ tốt hơn. Dần dần, hông và lưng của tôi ổn định trở lại trật tự làm việc bình thường của chúng. Cơn đau đầu của tôi vì thế cũng biến mất. Vì vậy, sự cáu kỉnh cũng tan biến theo! Tôi thấy mình liên hệ tốt hơn với những người khác. Và hiệu quả của tôi trong công việc và học tập cũng được cải thiện.
Hệ thống thì có xung quanh chúng ta. Ví dụ, chúng ta nói về hệ mặt trời, hệ thống đường sắt, hệ thống tiền tệ, hệ thống thoát nước hoặc hệ thống chính phủ. Chúng ta đề cập đến hệ thần kinh và hệ tiêu hóa.
Chúng ta cũng sử dụng từ này trong lĩnh vực ý tưởng, để mô tả toàn bộ cách suy nghĩ, như khi chúng ta nói về một hệ thống triết học hoặc hệ thống học thuyết thánh Tôma. Đôi khi chúng ta sử dụng từ hệ thống để mô tả cách làm việc phổ biến, như khi chúng ta nói rằng ai đó “biết cách làm việc có hệ thống”; hoặc, chúng ta sử dụng từ “hệ thống” để mô tả một cách hoạt động đặc biệt hiệu quả, như khi chúng ta nói về một hệ thống để giành chiến thắng của môn cá cược hoặc trò chơi đỏ đen.
Về cơ bản, một hệ thống là một tổng thể, một tổ hợp thống nhất của những thứ hoạt động cùng nhau. Nó hoạt động thông qua sự tương tác của các bộ phận của nó và trên thực tế, lớn hơn tổng các bộ phận của nó. Khi các bộ phận tương tác, chúng ảnh hưởng lẫn nhau liên tục, tốt hơn hoặc xấu hơn.
Về mặt từ nguyên, từ “hệ thống” bắt nguồn từ hai từ Hy Lạp: s ii “cùng nhau” + histanai “để đứng vững”. Do đó, một hệ thống, theo nghĩa gốc của nó, bao gồm những thứ “đứng cùng nhau”. Khái niệm này đã được áp dụng trong nhiều lĩnh vực tri thức, từ khái niệm triết học về “một tập hợp các nguyên tắc, sự kiện và ý tưởng có tương quan”, đến khái niệm y học về “một cơ thể là một tổng thể có tổ chức”, cho đến khái niệm máy tính về “một nhóm các chương trình liên quan ”, hoặc một hệ điều hành. Có nhiều từ đồng nghĩa với hệ thống, chẳng hạn như toàn bộ, một phức hợp, một thực thể, một tổ chức, một lược đồ, một thiết lập, một cấu trúc, một tổng.
Vào thế kỷ 20, cách hiểu ngầm mà chúng ta có về các hệ thống bắt đầu được áp dụng một cách rõ ràng hơn trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Ví dụ, khoa học hiện đại liên tục xem xét các hệ thống được tạo thành từ các bộ phận tương tác liên tục và tốt hơn hoặc tệ hơn, gây ảnh hưởng lẫn nhau. Các nhà vật lý và thiên văn học biết rằng khi một ngôi sao phát nổ, mọi thứ trong vũ trụ bằng cách nào đó sẽ cảm nhận được tác động. Y học cũng vậy, coi cơ thể con người là một hệ thống phức tạp. Ví dụ như thận hư sẽ ảnh hưởng đến máu, máu lưu thông khắp cơ thể sẽ ảnh hưởng đến tất cả các cơ quan khác.
Xã hội cũng vậy, được các nhà kinh tế học và xã hội học xem như một hệ thống. Khi các yếu tố ảnh hưởng đến cuộc sống của mọi người trong hệ thống – gia đình, thể chế, việc làm, nhà ở, đồ ăn thức uống, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, các giá trị đạo đức, sự phát triển tinh thần và hơn thế nữa – cùng hoạt động tích cực, thì con người sẽ phát triển. Nếu thiếu một hoặc một số yếu tố này, toàn bộ hệ thống sẽ bắt đầu bị hỏng.
Càng ngày, các lĩnh vực tư tưởng và khám phá khác nhau đều có chung một niềm tin vào bản chất thống nhất của thực tại. Tất cả các lĩnh vực đều thừa nhận rằng thực tế là phức tạp, nhưng đồng thời tất cả đều khẳng định rằng “mọi thứ đều được kết nối với mọi thứ khác”.
Nhiều người làm việc giữa những người nghèo chia sẻ niềm tin tưởng đó. Họ biết rằng, việc thay đổi hoàn cảnh của người nghèo đòi hỏi trọng tâm của chúng ta phải rộng hơn bất kỳ vấn đề cụ thể nào. Quan trọng là, chẳng hạn, để cung cấp thực phẩm cho người đói, có một câu hỏi lớn không thể bỏ qua: tại sao người ta lại đói? Bây giờ chúng ta biết rằng “kiểu mì ăn liền” thì không đủ về lâu về dài.
Lấy ví dụ về nạn đói, vấn đề thực sự không phải là làm thế nào để cung cấp thực phẩm, mà là làm thế nào để giải quyết nguyên nhân khiến mọi người không có đủ ăn: hệ thống kinh tế xã hội mà họ đang sống. Giải quyết nguyên nhân có nghĩa là can thiệp theo cách dẫn đến việc sửa đổi toàn bộ hệ thống.
Cách tiếp cận như vậy nhất thiết phải liên ngành. Và nó liên quan đến nhiều tác nhân khác nhau trong xã hội. Trong số đó: chính người nghèo, các cá nhân quan tâm, các nhà tài trợ, giáo hội, chính phủ, khu vực tư nhân, các nhà lãnh đạo doanh nghiệp, công đoàn, truyền thông, các tổ chức và mạng lưới quốc tế.
Trong các hoạt động dành cho người nghèo, thay đổi mang tính hệ thống không chỉ nhằm mục đích cung cấp thực phẩm, quần áo và chỗ ở để giảm bớt nhu cầu tức thời của người nghèo. Nó tập trung vào việc hỗ trợ người nghèo thay đổi cấu trúc tổng thể mà họ đang sống. Họ trông chờ vào khả năng phát triển các chiến lược để họ có thể vươn lên thoát nghèo.
Thay đổi hệ thống và giá trị Vinh sơn
Khái niệm “thay đổi hệ thống” là một khái niệm đương đại. Nó không được biết đến vào thời của thánh Vinh Sơn, mặc dù chính thánh Vinh Sơn đã bày tỏ nhiều ý tưởng liên quan.
Khi thánh Vinh Sơn tập hợp nhóm phụ nữ đầu tiên để thành lập một “Hội bác ái” tại Chatillon-les-Dombes vào tháng 11 năm 1617, trong nội quy mà ngài soạn cho họ, thánh Vinh Sơn nói rằng người nghèo đôi khi phải khổ nhiều do thiếu “tổ chức” trong sự giúp đỡ hơn là vì thiếu những người thiện nguyện muốn giúp đỡ. Vì vậy, ngài khuyến khích các anh em của mình xem xét các yếu tố khác nhau trong cuộc sống của người nghèo, để xem nhu cầu cấp thiết nhất của họ là gì: nuôi dưỡng, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, cơ hội việc làm, chăm sóc tinh thần. Cha Vinh Sơn đã viết các nội quy tiên đề cho tất cả các nhóm mà ngài thành lập, để việc phục vụ của họ cho những người khác sẽ được ngài tổ chức tốt.
Có ba cụm từ chính trong các bút tích của thánh Vinh Sơn ngày nay liên quan đến các ngành khác nhau của Gia đình Vinh Sơn.
Cụm từ đầu tiên là tình yêu của chúng ta là phải mang cả hai yếu tố “cảm tính và thiết thực”. Thánh Vinh Sơn lặp đi lặp lại chủ đề này nhiều lần. Ngài nói, chẳng hạn, “tình yêu của một người Nữ Tử Bác Ái không chỉ là sự dịu dàng; những nó còn thiết thực, bởi vì các chị phục vụ người nghèo một cách cụ thể. ”
Cụm từ thứ hai là chúng ta phục vụ người nghèo cả “về mặt tinh thần lẫn thể xác”. Thánh Vinh Sơn sử dụng cụm từ này để nói chuyện với tất cả các nhóm mà ngài đã thành lập: Hội Bác Ái, Tu Hội Truyền Giáo, và các Nữ Tử Bác Ái. Ngài nói với các Nữ Tử Bác Ái rằng, họ không chỉ hướng đến nhu cầu thể xác không mà thôi, nhưng còn chia sẻ đức tin của họ với người nghèo bằng chứng nhân và lời nói giá trị. Và ngài cảnh báo các thành viên của Tu Hội Truyền Giáo rằng, họ không nên nghĩ về sứ mệnh của mình theo nghĩa tinh thần không mà thôi. Thay vào đó, họ cũng phải chăm sóc cho những người bệnh, những đứa trẻ bị bỏ rơi, những người mất trí, thậm chí là những người bị bỏ rơi nhất.
Cụm từ thứ ba mà chúng ta phải rao giảng Tin Mừng “bằng lời nói và việc làm”. Thánh Vinh Sơn tin tưởng sâu sắc rằng những gì chúng ta nói và những gì chúng ta làm phải củng cố lẫn nhau. Trước tiên là làm, sau đó là dạy. Đó là quy tắc của Thánh Vinh Sơn để truyền giáo “hiệu quả”. Nói cách khác, thánh Vinh Sơn xem việc rao giảng, dạy dỗ và thăng tiến con người thì bổ sung lẫn nhau, và như là một phần không thể thiếu đối với tiến trình Phúc âm hóa.
Ngày nay, sự hợp nhất giữa việc rao giảng Tin Mừng và sự thăng tiến của con người, phần lớn là một phần trong tinh thần của Vinh Sơn, là một trong những điểm nhấn chính trong giáo huấn xã hội của Giáo hội.
Dựa trên ba cụm từ này, rất cơ bản trong linh đạo của Gia đình Vinh Sơn chúng ta, chúng ta đã thường suy ngẫm trong hai thập kỷ qua về lời kêu gọi mà Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II đã gửi tới Tổng Đại hội của Tu Hội Truyền Giáo năm 1986: “Tìm kiếm nhiều hơn, với sự mạnh dạn, khiêm tốn và khéo léo, nguyên nhân của đói nghèo và khuyến khích các giải pháp ngắn hạn và dài hạn – các giải pháp cụ thể thích ứng và hiệu quả. Làm như vậy anh em sẽ làm cho Tin Mừng và Giáo hội mang tính khả tín.”
Trong nỗ lực hướng tới sự thay đổi mang tính hệ thống, chúng ta không chỉ tìm cách hỗ trợ người nghèo trong những nhu cầu trước mắt của họ bằng cách cung cấp thực phẩm, quần áo mà chỗ ở, nhưng để giúp họ thay đổi hệ thống xã hội mà họ đang sống, để họ có thể thoát khỏi đói nghèo. Công việc đó nằm trong trọng tâm chỉ thị của thánh Vinh Sơn dành cho Gia đình Vinh Sơn.
Làm rõ các thuật ngữ
Nguyên tắc thay đổi mang tính hệ thống, trong bối cảnh các công việc dành cho người nghèo, không chỉ là việc cung cấp thức ăn, quần áo và chỗ ở. Trọng tâm đặc biệt của nó là hỗ trợ người nghèo thay đổi cấu trúc nơi họ sống và giúp họ phát triển các chiến lược để họ có thể vươn lên thoát nghèo.
“Thay đổi hệ thống” không nên nhầm lẫn với “thay đổi có tính hệ thống”. Cụm từ sau đề cập đến một quy trình từng bước được lên kế hoạch. “Thay đổi có tính hệ thống” có thể có những tác động rất tích cực, nhưng nó có thể bị giới hạn trong phạm vi của nó, chỉ tập trung vào việc thay đổi một khía cạnh của một hệ thống lớn hơn. “Thay đổi hệ thống” vượt ra ngoài điều đó và tập trung vào toàn bộ hệ thống. Nói cách khác, thay đổi có tính hệ thống mô tả một quá trình: một cách mang lại kết quả. Ngược lại, sự thay đổi hệ thống là kết quả trong đó một loạt các yếu tố tương tác được biến đổi.
Mặc dù các phương pháp có hệ thống có thể được sử dụng để mang lại sự thay đổi mang tính hệ thống, nhưng sự thay đổi mang tính hệ thống đòi hỏi phải có các công cụ để giúp thay đổi thái độ. Vì vậy, để sử dụng một giai đoạn thường được cho là của Albert Einstein, tư duy thay đổi có hệ thống giúp chúng ta “học cách nhìn thế giới một cách mới mẻ”. Nó cung cấp các công cụ để tập trung vào mối tương quan giữa các thành phần của hệ thống, diễn giải trải nghiệm của một nhóm về hệ thống đó và thúc đẩy thay đổi cấu trúc bên trong.
Tiêu chí
Nhiều dự án tốt giải quyết những nhu cầu cấp bách, tức thời, nhưng không nhắm vào nguyên nhân của một vấn đề. Dưới đây là năm tiêu chí được đáp ứng bởi các dự án được định vị để mang lại thay đổi hệ thống:
Tác động xã hội tầm xa: đây là đặc điểm cơ bản nhất của sự thay đổi mang tính hệ thống: đó là dự án giúp thay đổi hoàn cảnh sống chung của những người hưởng lợi từ nó.
Tính bền vững: dự án giúp tạo ra các cấu trúc xã hội cần thiết cho sự thay đổi vĩnh viễn trong cuộc sống của người nghèo, chẳng hạn như việc làm, giáo dục, nhà ở, sự sẵn có của nước sạch và đủ lương thực, và sự lãnh đạo liên tục của địa phương.
Khả năng tái tạo: dự án có thể được thích nghi để giải quyết các vấn đề tương tự ở những nơi khác. Triết lý hoặc linh đạo làm nền tảng cho dự án, các chiến lược và các kỹ thuật mà nó sử dụng có thể được áp dụng trong nhiều trường hợp khác nhau.
Phạm vi: cụ thể, điều này có nghĩa là dự án thực sự đã lan rộng ra ngoài bối cảnh ban đầu của nó và đã được sử dụng thành công ở các môi trường khác ở quốc gia nơi nó bắt đầu hoặc quốc tế, bởi những người khởi xướng nó hoặc bởi những người khác đã điều chỉnh các yếu tố của nó .
Đổi mới: dự án đã mang lại thay đổi xã hội đáng kể bằng cách chuyển đổi cách làm truyền thống. Sự chuyển đổi đã đạt được thông qua việc phát triển một ý tưởng thay đổi theo khuôn mẫu và việc thực hiện nó thành công.
Thời đại của chúng ta, giống như thời của thánh Vinh Sơn, đầy rẫy chiến tranh và các mối đe dọa chiến tranh. Đồng thời, ý thức cao hơn về cộng đồng toàn cầu đã xuất hiện. Cộng đồng này hiểu được sự cần thiết của việc ứng phó toàn cầu đối với các thảm họa địa phương như động đất, núi lửa phun trào và sóng thần, dịch bệnh. Có tiếng kêu cứu cho những cơ hội được tạo ra từ việc tiếp cận việc làm, giáo dục, nhà ở và chăm sóc sức khỏe. Nó cho thấy cần phải xóa bỏ phân biệt đối xử vì chủng tộc, bộ tộc, tôn giáo, giới tính, tuổi tác và các yếu tố khác. Nó tìm kiếm sự minh bạch và loại bỏ sự tham nhũng. Nó tìm kiếm hòa bình và công lý, những hạt giống được gieo trồng bởi các dự án mang lại sự thay đổi hệ thống.
Trong giáo huấn xã hội Công giáo, lời kêu gọi của Giáo hội về sự thay đổi như vậy đã được thể hiện rõ ràng ở Thông điệp Pacem in Terris (hòa bình trên trái đất) và ở Hiến chế Gaudium et Spes (ánh sáng muôn dân). Đức Giáo hoàng Phaolô VI đã bày tỏ một chủ đề cách hùng hồn trong thông điệp Populorum Progressio (phát triển các dân tộc), và kêu gọi các Kitô hữu, trong một bài diễn văn gửi các thành viên của Cor Unum (hội đồng giáo hoàng đồng tâm) được đưa ra vào ngày 13 tháng 1 năm 1972, cam kết tham gia vào “chính trung tâm của hành động xã hội và chính trị và do đó tìm ra cội rễ của cái ác và sự thay đổi con tim, cũng như cấu trúc của xã hội hiện đại.”
Sự tập trung của Gia đình Vinh Sơn vào sự thay đổi mang tính hệ thống có mục đích này. Và mục đích là lý do tại sao điều quan trọng là chúng ta học cách nhắm mục tiêu nhất quán và có quyết tâm cho sự thay đổi hệ thống.
Phêrô Phạm Minh Triều, CM chuyển ngữ
